Cykl miesiączkowy to określenie cyklicznych zmian zachodzących w organizmie kobiety, który na celu ma przygotowanie jej narządów rodnych do zapłodnienia. Znajduje się on pod kontrolą układu neuro-hormonalnego, działającego na bazie wzajemnych sprzężeń zwrotnych pomiędzy stężeniem hormonów, a gonadami (jajniki, jądra), przednim płatem przysadki mózgowej i podwzgórzem.

By uznać cykl za prawidłowy, musi on spełnić szereg cech jak długość jego trwania, obfitość krwawienia, obecność owulacji itp. Każda kobieta powinna potrafić ocenić prawidłowość swojego cyklu oraz wyłapać ewentualne zaburzenia, jako, że jest to bardzo ważny wyznacznik naszego ogólnego zdrowia! Zaburzenia cyklu miesięcznego bowiem to nie tylko brak krwawienia i oszczędność na tamponach, ale informacja o zaburzeniu homeostazy naszych hormonów.

W poniższym artykule omówimy następujące zagadnienia:

• Prawidłowy cykl miesięczny – jego długość, fazy oraz charakterystyka
• Najważniejsze hormony biorące udział w regulacji cyklu
• Oś podwzgórze-przysadka-jajniki
• Hormony steroidowe (androgeny, estrogeny)
• Diagnostyka – jakie wykonać badania diagnostyczne oraz kiedy się badać by móc ocenić prawidłowość cyklu lub jego zaburzenia

Druga część wpisu, która pojawi się wkrótce zahaczy o tematy:

• Najczęstsze przyczyny zaburzeń cyklu oraz braku miesiączki – FHA podwzgórzowy czynnościowy zanik miesiączki, PCOS, inne
• Diagnostyka powyższych
• Konsekwencje braku miesiączki
• Pomiary temperatury podczas cyklu

I) PRAWIDŁOWY CYKL MIESIĄCZKOWY I JEGO FAZY

Prawidłowy cykl statystycznie powinien trwać średnio 28 dni, ale ze względu na działanie środowiskowych czynników zewnętrznych może się skracać lub wydłużać. Za prawidłowy uważa się cykl trwający 21-35 dni, jednak już odchylenia +/- 10 dni uważane są już za patologiczne. Krwawienie miesięczne trwać powinno 3-6 dni. Dodatkowo okres nie powinien wiązać się z mocnym PMS, paraliżującym bólem, nadmiernym krwawieniem, skrzepami menstruacyjnymi oraz plamieniami podczas cyklu.

Wyróżniamy 2 fazy cyklu, a pomiędzy nimi występuje miesiączka oraz owulacja.

1. MIESIĄCZKA ORAZ FAZA FOLIKULARNA (dojrzałej komórki jajowej)

Pierwszy dzień miesiączki to pierwszy dzień Twojego cyklu oraz pierwszy dzień fazy folikularnej.  Samo krwawienie to tak naprawdę złuszczająca się błona śluzówki macicy (endometrium). Najważniejszą rolę w tej fazie odgrywa hormon przysadki mózgowej FSH, który to stymuluje jajniki do wzrostu i dojrzewania w nich pęcherzyków jajnikowych (prawidłowo w jednym jajniku powinno rozwijać się 6-12 pęcherzyków). Dodatkowo FSH pobudza aktywność aromatazy (enzym pęcherzyków), która to pobudza produkcję estradiolu (główny przedstawiciel estrogenów). W trakcie dojrzewania, jeden z pęcherzyków powinien „wysunąć się na prowadzenie” (ok 1-5 dzień cyklu) i stać się pęcherzykiem dominującym (Graffa). Gdy pęcherzyk Graffa wytworzy 200pg/ml i więcej estradiolu, a poziom ten będzie utrzymywał się przez ok 50 godzin, szybko wychwyci to podwzgórze, które skomunikuje się z przysadką by ta, wyrzuciła sporą ilość hormonu lutenizującego LH. Bez odpowiedniego poziomu estrogenów więc, nie dojdzie do wyrzutu LH, a więc nie dojdzie do…

…OWULACJI!

Pod wpływem wyrzutu LH po ok 40h dojdzie do pęknięcia dojrzałego już pęcherzyka Graffa i uwolnienia z niego komórki jajowej! Ta wychwytywana jest przez jajowód, gdzie grzecznie czeka na plemnik. Tak dziewczyny! To właśnie tutaj mamy największą szansę na zapłodnienie. Przyjmuje się, że w przypadku regularnych cykli owulacja występuje ok 13-15dnia cykla, ale nie jest tak u każdej z nas! Równie dobrze owulacja może wystąpić dnia 10 lub 16. Kiedy więc jest szansa na ciąże? 3 dni przed jajeczkowaniem i ok. 2-3 dni po jego wystąpieniu. Tak naprawdę dni płodnych w cyklu może być 6-9.

Pierwsza faza cyklu nie jest fazą stałą i może się u nas skracać lub wydłużać w zależności od stylu życia czy np stresu. średnio trwa jednak ok  13-15 dni. Owulacja to tak naprawdę jeden dzień.

2. FAZA LUTEALNA (ciałka żółtego)

Po owulacji pęcherzyk który uwolnił komórkę jajową podlega wielu zmianą, w wyniku których wytwarza się z niego ciałko żółte zyskujące funkcję narządu endokrynnego (czyli takiego, który wydziela hormony) i tak zaczyna produkować niezwykle ważny hormon dla drugiej fazy cyklu – progesteron. Jednocześnie spada stężenie hormonów FSH oraz LH.  Jeśli doszło do zapłodnienia komórki jajowej, progesteron przygotowuje błonę śluzową macicy do implantacji zarodka i pozwala utrzymać ciążę (jego stężenie nie spada), a zygota zaczyna produkować hormon hCG podtrzymujący ciałko żółte. Jeżeli jednak do zapłodnienia nie doszło, dzięki obniżaniu poziomu LH ciałko żółte stopniowo zanika, a wraz z nim poziom progesteronu obniża się, co spowoduje później złuszczanie rozrośniętej błony śluzowej macicy, czyli miesiączkę – i tak koło się zamyka.

Ta faza jest fazą stałą jeżeli chodzi o czas jej trwania u każdej z nas indywidualnie  i najczęściej trwa ok  12-16 dni.

DODATKOWO

Warto pamiętać, że prawidłowy cykl miesięczny podlega także wpływom czynników zewnętrznych oraz zależy także od funkcjonowania innych gruczołów dokrewnych jak tarczyca czy nadnercza, poziomu prolaktyny i zawartości tkanki tłuszczowej.

II) HORMONY CYKLU – KIEDY JE BADAĆ?

Wiemy już, że hormony cyklu miesięcznego wydzielane są cyklicznie, a do najważniejszych zaliczamy: FSH, LH, estradiol, progesteron, hCG o ile doszło do zapłodnienia. W którym dniu cyklu zbadać ich poziom, by prawidłowo wziąć się za „przegląd” oraz jaka tak naprawdę jest ich funkcja?

1. FSH – hormon folikutropowy wydzielany przez przysadkę mózgową, w czasie cyklu miesiączkowego pobudzający produkcję estrogenów i pobudzający dojrzewanie pęcherzyków Graafa w jajnikach. Najważniejszy w pierwszej fazie cyklu (faza folikularna)
2. LH – hormon lutenizulący, wydzielany przez przysadkę mózgową, w czasie cyklu miesiączkowego prowadzi przede wszystkim do pęknięcia pęcherzyka Graafa (owulacji) i uwolnienia dojrzałej komórki jajowej pod wpływem dużego stężenia estrogenów.
3. Estrogeny (estradiol, estron, estriol) – grupa hormonów płciowych, w czasie cyklu miesiączkowego odpowiedzialnych przede wszystkim za rozrost błony śluzowej macicy, pobudzenie wydzielania śluzu i zakończenie miesiączki. Nazywane są też żeńskimi hormonami szczęścia, a ich rola w organizmie nie ogranicza się jedynie do wpływu na cykl miesięczny
4. Progesteron – hormon wydzielany przede wszystkim przez ciałko żółte, a w czasie ciąży przez łożysko. W czasie cyklu miesiączkowego umożliwia zagnieżdżenie zarodka i utrzymanie ciąży. To przez wzrost tego hormonu, zaraz po owulacji nasza temperatura ciała rośnie o ok 0,5 stopnia Celsjusza.
5. Gonadoliberyna -GnRH, pulsacyjne uwalnianie gonadoliberyny  przez podwzgórze pobudza wydzielanie gonadotropin (FSH i LH). Impulsy o niskiej częstotliwości stymulują przysadkę do uwalniania FSH, zaś impulsy o wysokiej częstotliwości do uwalniania LH. Jest to więc nadrzędny hormon w komunikacji osi przysadka – podwzgórze – jajniki.

BADANIA I NORMY W 3-5 DNIU CYKLU:

1. FSH – idealnie 3-9mlU/ml; poniżej 3 może oznaczać niewydolność przysadki lub FHA, a powyżej 9 obniżoną rezerwę jajnikową (powyżej 18  po menopauzie)
2. LH – w granicach normy dla tej fazy cyklu, a dodatkowo LH powinno być ok 1:1 do FSH, lub FSH ciut wyżej
3. ESTRADIOL – w granicach normy dla danej fazy cyklu

ŚRODEK CYKLU: nie zaleca się szczególnie badań hormonów w tej fazie cyklu, ale jeżeli już chcecie to zrobić LH powinno być powyżej 15mlU/ml, a w dzień piku (chwile przed owulacją) powyżej 20; Estradiol z kolei minimum 200pg/ml i więcej.

BADANIA I NORMY OK 21 DNIA CYKLU (idealnie policzyć od końca cyklu czyli badania zrobić 7 dni przed miesiączką)

1. PROGESTERON – normy laboratoryjne są tu dość szerokie (1,83-23,9ng/ml) jednak w tym okresie progesteron powinien być u nas wyższy niż 10ng/ml, a idealnie powyżej 16 – wówczas mamy pewność, że funkcja ciałka żółtego jest właściwa. Zbyt niski poziom progesteronu może utrudniać zajście w ciąże i sprzyjać poronieniom w pierwszym trymestrze. Dużo za niski poziom w wyniku badania wskazuje, że do owulacji prawdopodobnie nie doszło.
2. ESTRADIOL – ten hormon warto zbadać i w fazie folikularnej i lutealniej, jako, że w tym momencie stosunek estradiolu do progesteronu powinien być ok 10:1.
3. PROLAKTYNA – w granicach normy. Prolaktyna (hormon przysadki) ulega nieznacznym wahaniom  wydzielniczym w zależności od fazy cyklu. Poziom powyżej 23ng/ml może powodować nieregularne miesiączki, cykle bezowulacyjne,  oraz nasilone objawy PMS. Jej stężenie zmienia się w ciągu dobry, najlepiej zadbać 2-3 godziny po wstaniu. Dzień przed badaniem unikaj seksu, stresu, intensywnego wysiłku, stymulacji sutków – może to wywołać jej wyrzut i zaburzyć wynik.
4. ANDROGENY (testosteron, dihydrotestosteron DHT, dehydroepiandosteron DHEA oraz DHEA’s, androstendion) – najczęściej zaleca się badać je w drugiej fazie cyklu. Warto zbadać wszystkie w szczególności przy zaburzeniach cyklu, nadmiernym owłosieniu typu męskiego, braku owulacji, miesiączki, podejrzeniu PCOS. Nie tylko powinny mieścić się w granicach normy, ale też warto dążyć, by były bliskie środkowym wartością normy.

III) OŚ STEROWANIA CYKLEM: PODWZGÓRZE – PRZYSADKA – JAJNIKI

Jeżeli uważnie czytaliście poprzednie treści, ta będzie już dla was oczywista. Cyklem steruje nasza głowa, a dokładnie mózg, który odbiera sygnały z całego organizmu. Podwzgórze oraz przysadka mózgowa sprawują kontrolę nad gruczołami dokrewnymi (jajnikami, jądrami, tarczycą, korą nadnerczy ) oraz innymi funkcjami fizjologicznymi . Stężenie naszych hormonów płciowych oraz steroidowych jest zależne od mechanizmu sprzężenia zwrotnego ujemnego i/lub dodatniego.  Podwzgórze rejestruje ilość dostępnych hormonów na poziomie obwodowym i w zależności od aktualnych potrzeb wysyła czynniki  pobudzające lub hamujące produkcję hormonów przysadki (m.in. LH i FSH). Należy także zaznaczyć, że praca podwzgórza jest także sterowana przez ośrodkowy układ nerwowy, czyli podlega wypływom czynnikom zewnętrznym takim jak stres, sen, temperatura.

IV) HORMONY STEROIDOWE, ANDROGENY, ESTROGENY

Głównym substratem służącym do syntezy hormonów steroidowych jest cholesterol (jego za niski poziom więc także może oznaczać kłopoty). Podlega on działaniu enzymów występujących w mitochondrium. Cholesterol przekształca się następnie w pregnenolon i trafia do cytozolu, by tam ulec dalszym przemianom, które to dobrze obrazuje poniższy obraz.

ANDROGENAMI nazywamy hormony męskie (obecne także u kobiet): DHEA oraz DHEA’S, androstendion, testosteron oraz DHT czyli dihydrotestosteron. Hormony te pochodzą u kobiet z nadnerczy (poza dht), jajników (poza dht) oraz z obwodowej konwersji (przemian) widocznej na obrazku. ESTROGENY, jak dobrze widzicie, także wydzielane są przez same jajniki (przede wszystkim), ale także powstają na drodze przemian z androgenów za pomocą aromatazy w tkankach obwodowych.

 Jak same widzicie, etapy cyklu miesięcznego to znacznie więcej niż tylko krwawienie miesiączkowe i dni płodne. Każda z faz cyklu miesiączkowego ma swoje uzasadnienie i stanowi mały trybik w złożonej maszynie, jaką jest ludzkie ciało. Prawidłowy cykl świadczy o równowadze, homeostazie panującej w obrębie naszych hormonów, nieregularność – o zaburzeniach mogących mieć zły wpływ na wiele narządów oraz na cały organizm. Pamiętajcie więc, by przynajmniej raz w roku wybrać się do ginekologa oraz zrobić okresowe badania kontrolne, w szczególności, jeżeli same czujecie, że nie wszystko jest tak, jak być powinno!